Patrick Uwonkunda - imigani.rw (Page 2)

imigani.rw

Sign in Subscribe

Patrick Uwonkunda

Yakoze iyo bwabaga

Uyu mugani baca ngo: "Yakoze iyo bwabaga", cyangwa yakoze aho bwabaga, wakomotse kuri Nkoma ya Nkondogoro, Sekirasanyi Ikirozi cyo mu Marangara kitarogera ubusa uretse abagihaye ihene n'intama; ahasaga umwaka w'i 1500. Bawuca iyo babonye umuntu wacogoye ariko asanganywe imbaraga, babona ananiwe icyo yahoraga ashobora

Yaje Bugubugu

Uyu mugani bawuca iyo babonye umuntu cyangwa ikintu cyadukanye inkubiri; ni ho bagira bati "Yaje Bugubugu!" Wakomotse ku muganza witwaga Bugubugu yadutse i Buliza ahica Rubanda wari warigize rwankubebe (indakoreka) ahagana mu mwaka w' i 1600. Uwo nyagupfa Rubanda yari umutware iwabo mu Buliza, atwara Ngiryi na

Yagiye kwangara

Uyu mugani, bawuca iyo bumvise umuntu yikuye mu bususuruke akajya guhobagizwa n'akaga imihanda yose; nibwo bavuga, ngo: "Yagiye kwangara!" (Bamwe banavuga ko yagiye iwabo w'abakobwa). Wakomotse kuri Nyiramataza muka Rukali; ahasaga umwaka w'i 1400. Yikuye mu bususuruke yicyura kwa Ngara, amaze kugerayo

Yatuye ibishyito

Uyu mugani baca bavuga ngo "Yatuye ibishyito", bawuca iyo babonye umuntu uhunyiza mu gitaramo nk'usinzira; ni bwo bagira bati "Naka aratura ibishyito"; na we uwaraye acanye wenyine arariye cyangwa arwaje undi, bakagira, bati "Naka yaraye ku gishyito" Iyo migani yombi yakomotse kuri

Yatahiye cyamaramba

Uyu mugani wamamaye mu Rwanda baca bavuga ngo: "Naka yatahiye cyamaramba", bawuca iyo babonye umuntu wakoze umulimo neza, bakamuvutsa ishimwe ryawo akagenda ubusa; ni bwo bagira bati "Yatahiye cyamaramba!" Wakomotse ku nka yitwaga Cyamaramba yali inyamibwa yo mu Kaganda, inyarurembo za Ndahiro Cyamatare; ahayinga umwaka w&

Yagiye burundu

Uyu mugani, bawuca iyo babonye ikigiye mahera cyose bakaziguruka; ni ho bavuga ngo: "Cyagiye burundu!" Wakomotse kuri Burundu; ahasaga umwaka w'i 1400. Burundu yari umutwa Gahindiro ka Mibambwe Sekarongoro yajyaga atuma ku mugore wa Rugayi rwa Buzi i Burundi, witwaga Bwiza bwa Mashira budashira irorwa n&

Yafatiwe mu maguru mashya

Uyu mugani bawuca iyo babonye umuntu ufashwe rugikubita, bidateye kabiri; ni bwo bavuga; ngo yafatiwe mu maguru mashya. Wakomotse ku nshuti ebyiri: imwe yari ituye i Bulinga inyuma ya Ndiza, indi ituye mu Gitoki ku Ndiza. Aba bagabo bombi ngo babanye bakiri bato, bakurira muri uwo mubano wabo; aho ngo

Yaciye uwa Nkebya

Uyu mugani, bawuca iyo babonye umuntu wibese abandi akagenda rwihishwa ntibamenye ikirari cye; niho bavuga, ngo: "Yaciye uwa Nkebya!" Wakomotse kuli Nkebya ya Ndabarasa, ku Kamonyi; ahagana mu mwaka w'i 1700. Uwo muhungu wa Ndabarasa witwaga Nkebya ari we musekuruza w'Abanyiginya b'Abakebya

Yacanye uwa Rugi

Uyu mugani bawuca iyo babonye umurwayi ufite umuriro ukabije, ni bwo bavuga ngo: "Acanye uwa Rugi!" Wakomotse kuri uwo mugabo Rugi wo ku Mwugaliro (Gikongoro); ahayinga umwaka w'i 1600. Semugeshi amaze kwima ingoma ya se Ruganzu Ndoli, yagabiye Rugi u Bufundu bwose amwegurira inka n'

Yabuze intama n'ibyuma

Uyu mugani bawuca iyo babonye umuntu yashobewe, yabuze epfo na ruguru; nibwo bavuga ngo: "Yabuze intama n'ibyuma." Wakomotse kuri Mutabaruka w'i Kigoma na Muyange (Gitarama), ahagana mu mwaka w'i 1800. Icyo gihe hari ku ngoma ya Gahindiro, hakabaho umugabo Rwasine, arahaguruka, ajya

Yabonye irya Mugani

Uyu mugani bawuca iyo babonye cyangwa bumvise umuntu wagushije ishyano ry'amaherere ni bwo bavuga ngo: "Naka yabonye irya Mugani!" Wakomotse kuri Mugani mu Gacurabwenge Rukoma (Gitarama) ahayinga umwaka w'i 1700. Mugani yari umugaragu wa Kaza ka Nyabuseli, akaba umuhigi we, ku ngoma ya Mibambwe

Yashinze muganika

Uyu mugani baca bavuga ngo: "Yashinze Muganika", bawuca iyo babonye umuntu ushingaraye nk'uwabuze amajyo; nibwo bagira bati "Naka yashinze muganika" Wakomotse ku muja wa Bwiza bwa Mashira witwaga Muganika; ahasaga umwaka w'i 1400. Ubwo hari ku ngoma ya Mibambwe Sekarongoro; umuhungu we

Yarumye Gihwa

Uyu mugani baca ngo: "Yarumye gihwa", bawuca iyo babajije umuntu iki n'iki agaceceka, cyangwa se babonye ababara agashinyiriza ashira, ariko ntatake; ni bwo bavuga, bati "Yarumye gihwa". Wakomotse kuri Gihwa wari umutware w'i Kibali mu Ruhengeri n'ahandi byegeranye; ahayinga umwaka

Baramubaza ati "Ngali "

Uyu mugani, bawuca iyo bahonye umuntu babaza akanina, nk'utabyitayeho, akanga gusubiza, ni bwo bagira bati «Baramubaza ati «Ngali». Wakomotse kuri Ngali na Runyotwe bo ku Mukingo; ahasaga umwaka w'i 1400. Hari ku ngoma ya Mibambwe Sekarongoro, ari mu Ruhango na Nangingare h'i Mutakara na

Hajemo Bendegereza

Uyu mugani umuntu awuca iyo atunguwe n'amakuba agatakana icyo bakeka ko ari cyo cyayamukururiye; nibwo akigira urwitwazo ati «Hajemo bendegereza!» Wakomotse kuri Rugango rwa Bendegereza w'i Runda na Gihara, ahayinga umwaka w'i 1900. Rugango uwo yari umucuzi w'umuhinda (ukomoka kuli Muhinda) agatwara

Hahindutse mu kw'Uwenze

Uyu mugani, umuntu awuca iyo abonye ibye bivogerwa itetu; ni ho agira ati : «Mwandembeje, iwanjye mwahahinduye mu kw'Uwenze. Wakomotse ku mugabo wo mu Ruramba rwa Bakokwe ku Ndiza (Gitarama) witwaga Uwenze, ahayinga umwaka w'i 1800. Uwenze yabayeho ku ngoma ya Gahindiro ari umuhinzi w'umukungu;

Habaye imara.

Uyu mugani Abanyarwanda bawuca iyo babonye ahantu hashize abantu, cyangwa ibintu byari bihijihije; ni bwo bagira bati «Habaye imara». Wakomotse ku musozi witwa Mara wo mu Busanza (Rusatira-Butare); ahasaga umwaka w' i 1500. Ruganzu Ndoli yamaze kubunduka i Karagwe k' Abahinda kwa nyirasenge Nyabunyana agarutse kubura u Rwanda,

Gera umuzinga ku wa Bugegera

Uyu mugani Abanyarwanda bawuca iyo bashaka kwigisha umuntu ngo akurikize urugero rwiza abonana abandi; ni ho bagira, bati «Gera umuzinga ku wa Bugegera ! » Wakomotse ku mugabo wo ku Ntenyo mu Nduga y'epfo witwaga Bugegera, akaba umugaragu wa Mirenge, wa mukungu w'ikirangirire bajya bakurizaho kuvuga ngo naka

Bizamukoza ibara

Uyu mugani bawuca iyo babonye umuntu wisengeneza mu bishobora kumubyarira akangaru zihinduye imirishyo; ni bwo bavuga ngo: «Bizamukoza ibara». Wakomotse ku nka zitwaga Ikunge n'Inyenyeli, Semugaza yari yanyaze i Bunyabungo, ahagana mu mwaka w'i 1800. Yuhi Gahindiro yari afite umutoni we w'akadasohoka witwaga Rugaju

Bizakizwa na Mbuga

Uyu mugani, bawuca iyo babonye abaziranye basizanira ikintu rukabura gica, bagakiranurwa n' ingobotsi itari nyirandakuzi, ni bwo bagira bati «Bizakizwa na Mbuga», cyangwa «Barakizwa na Mbuga!» Wakomotse ku mugabo wo mu Bwanacyambwe (Kigali) witwaga Mbuga; ahayinga umwaka w'i 1500. Ku ngoma ya Yuhi Gahima habayeho abagabo babiri

Bishya bishyira Bishyito.

Uyu mugani bawuca iyo babonye ibintu biyobowe kuri nyir'uburyo, kabone n'iyo habamo ababyangirira; ni bwo bagira bati «Bishya bishyira Bishyito». Wakomotse ku mugabo witwaga BISHYlTO; ahagana mu mwaka w'i 1600. Yari umunyamuhango w' umuganura w' ibwami, akaba mwene wabo wa Musana wa

Imana iruta Imanga.

Uyu mugani Abanyarwanda bawuca iyo babonye umuntu uvuye mu mazi abira ni bwo bavuga ngo: "Imana iruta Imanga". Ni umwe n'indi ibiri ivuga kimwe na wo: "Imana iruta imanzi" n' "Imana iruta ingabo". Yose yakomotse ku ngabo mu byishimo by'

Ihuriro ni i Huro

Uyu mugani bawuca iyo bacanirana amarenga y'inama yanogejwe; nibwo bagira, bati «Ihuriro ni i Huro». Wakomotse ku nama, umugabo Muberamfura w'i Kigese na Mibilizi (Gitarama) yagiriye inshuti ze: Rugango na Murego; ahasaga umwaka'i 1600. Ubwo Mibambwe Gisanura, yari i Bumbogo bwa Huro h'

Ibintu ni magirirane

Uyu mugani baca kenshi, bawuca iyo babonye ineza yiturwa indi, ni bwo bavuga ngo: «Ibintu ni magirirane» Wakomotse kuri Sebantu wari umunyanzoga wa Mashira ya Nkuba ya Sabugabo umubanda; ahasaga umwaka w’i 1400. Uwo mugabo Sebantu yari mwene Ruhago w'umuzigaba, iwabo hakaba ku Ndiza; ni we rubanda

Hazakira Solyo

Uyu mugani bawuca iyo babonye ibyago byadutse mu mbaga cyangwa mu muryango; ni bwo bagira, ngo: «Hazakira Solyo!» Wakomotse ku munyabugesera witwaga. Solyo; ahayinga umwaka w'i 1400. Ku ngoma ya Cyilima Rugwe mu Rwanda n'iya Nsoro i Bugesera. Ubwo hariho umugabo witwa Solyo; yari umuhondogo mwene