imigani.rw

insigamugani

Yarumye Gihwa

Uyu mugani baca ngo: "Yarumye gihwa", bawuca iyo babajije umuntu iki n'iki agaceceka, cyangwa se babonye ababara agashinyiriza ashira, ariko ntatake; ni bwo bavuga, bati "Yarumye gihwa". Wakomotse kuri Gihwa wari umutware w'i Kibali mu Ruhengeri n'ahandi byegeranye; ahayinga umwaka

insigamugani

Baramubaza ati "Ngali "

Uyu mugani, bawuca iyo bahonye umuntu babaza akanina, nk'utabyitayeho, akanga gusubiza, ni bwo bagira bati «Baramubaza ati «Ngali». Wakomotse kuri Ngali na Runyotwe bo ku Mukingo; ahasaga umwaka w'i 1400. Hari ku ngoma ya Mibambwe Sekarongoro, ari mu Ruhango na Nangingare h'i Mutakara na

insigamugani

Hajemo Bendegereza

Uyu mugani umuntu awuca iyo atunguwe n'amakuba agatakana icyo bakeka ko ari cyo cyayamukururiye; nibwo akigira urwitwazo ati «Hajemo bendegereza!» Wakomotse kuri Rugango rwa Bendegereza w'i Runda na Gihara, ahayinga umwaka w'i 1900. Rugango uwo yari umucuzi w'umuhinda (ukomoka kuli Muhinda) agatwara

insigamugani

Hahindutse mu kw'Uwenze

Uyu mugani, umuntu awuca iyo abonye ibye bivogerwa itetu; ni ho agira ati : «Mwandembeje, iwanjye mwahahinduye mu kw'Uwenze. Wakomotse ku mugabo wo mu Ruramba rwa Bakokwe ku Ndiza (Gitarama) witwaga Uwenze, ahayinga umwaka w'i 1800. Uwenze yabayeho ku ngoma ya Gahindiro ari umuhinzi w'umukungu;

insigamugani

Habaye imara.

Uyu mugani Abanyarwanda bawuca iyo babonye ahantu hashize abantu, cyangwa ibintu byari bihijihije; ni bwo bagira bati «Habaye imara». Wakomotse ku musozi witwa Mara wo mu Busanza (Rusatira-Butare); ahasaga umwaka w' i 1500. Ruganzu Ndoli yamaze kubunduka i Karagwe k' Abahinda kwa nyirasenge Nyabunyana agarutse kubura u Rwanda,

insigamugani

Gera umuzinga ku wa Bugegera

Uyu mugani Abanyarwanda bawuca iyo bashaka kwigisha umuntu ngo akurikize urugero rwiza abonana abandi; ni ho bagira, bati «Gera umuzinga ku wa Bugegera ! » Wakomotse ku mugabo wo ku Ntenyo mu Nduga y'epfo witwaga Bugegera, akaba umugaragu wa Mirenge, wa mukungu w'ikirangirire bajya bakurizaho kuvuga ngo naka

insigamugani

Bizamukoza ibara

Uyu mugani bawuca iyo babonye umuntu wisengeneza mu bishobora kumubyarira akangaru zihinduye imirishyo; ni bwo bavuga ngo: «Bizamukoza ibara». Wakomotse ku nka zitwaga Ikunge n'Inyenyeli, Semugaza yari yanyaze i Bunyabungo, ahagana mu mwaka w'i 1800. Yuhi Gahindiro yari afite umutoni we w'akadasohoka witwaga Rugaju

insigamugani

Bizakizwa na Mbuga

Uyu mugani, bawuca iyo babonye abaziranye basizanira ikintu rukabura gica, bagakiranurwa n' ingobotsi itari nyirandakuzi, ni bwo bagira bati «Bizakizwa na Mbuga», cyangwa «Barakizwa na Mbuga!» Wakomotse ku mugabo wo mu Bwanacyambwe (Kigali) witwaga Mbuga; ahayinga umwaka w'i 1500. Ku ngoma ya Yuhi Gahima habayeho abagabo babiri

insigamugani

Bishya bishyira Bishyito.

Uyu mugani bawuca iyo babonye ibintu biyobowe kuri nyir'uburyo, kabone n'iyo habamo ababyangirira; ni bwo bagira bati «Bishya bishyira Bishyito». Wakomotse ku mugabo witwaga BISHYlTO; ahagana mu mwaka w'i 1600. Yari umunyamuhango w' umuganura w' ibwami, akaba mwene wabo wa Musana wa

insigamugani

Imana iruta Imanga.

Uyu mugani Abanyarwanda bawuca iyo babonye umuntu uvuye mu mazi abira ni bwo bavuga ngo: "Imana iruta Imanga". Ni umwe n'indi ibiri ivuga kimwe na wo: "Imana iruta imanzi" n' "Imana iruta ingabo". Yose yakomotse ku ngabo mu byishimo by'

insigamugani

Ihuriro ni i Huro

Uyu mugani bawuca iyo bacanirana amarenga y'inama yanogejwe; nibwo bagira, bati «Ihuriro ni i Huro». Wakomotse ku nama, umugabo Muberamfura w'i Kigese na Mibilizi (Gitarama) yagiriye inshuti ze: Rugango na Murego; ahasaga umwaka'i 1600. Ubwo Mibambwe Gisanura, yari i Bumbogo bwa Huro h'

insigamugani

Ibintu ni magirirane

Uyu mugani baca kenshi, bawuca iyo babonye ineza yiturwa indi, ni bwo bavuga ngo: «Ibintu ni magirirane» Wakomotse kuri Sebantu wari umunyanzoga wa Mashira ya Nkuba ya Sabugabo umubanda; ahasaga umwaka w’i 1400. Uwo mugabo Sebantu yari mwene Ruhago w'umuzigaba, iwabo hakaba ku Ndiza; ni we rubanda

insigamugani

Hazakira Solyo

Uyu mugani bawuca iyo babonye ibyago byadutse mu mbaga cyangwa mu muryango; ni bwo bagira, ngo: «Hazakira Solyo!» Wakomotse ku munyabugesera witwaga. Solyo; ahayinga umwaka w'i 1400. Ku ngoma ya Cyilima Rugwe mu Rwanda n'iya Nsoro i Bugesera. Ubwo hariho umugabo witwa Solyo; yari umuhondogo mwene

insigamugani

Inka ya Nkoronko igira inkomoko.

Uyu mugani w'Inka ya Nkoronko bawuca bashaka kuvuga ko ntakabura imvano. Wamamaye mu Rwanda ku ngoma ya Mutara Rwogera ukomotse kuri bene Gahindiro; ahasaga umwaka w'i 1800. Gahindiro yari afite abana benshi; ni na cyo cyatumye babita Abahindiro. Ariko abamenyekanye cyane mu Rwanda ni batatu: Rwogera

insigamugani

Ingwize yishe Ntango

Uyu mugani bawuca ku muntu ukunda kugira umururumba aririmira utw'abandi, ntanyurwe n'ibye bwite, n'iyo byamusagiranye; ni bwo bavuga ngo: "Ingwize yishe Ntango." Wakomotse ku mugabo Ntango; yari umugaragu wa Rukangirashyamba rwa Kanyamuhungu w'umutsobe, amutwarira i Ndorwa ya Nyabishambi; ahasaga umwaka

insigamugani

Induru yabaye impomamunwa

Uyu mugani bawuca iyo bumvise induru ivuga ubutunguruza; ni bwo bavuga ngo: «Induru yabaye impomamunwa». Wakomotse ku mandwa y'inkonjo umugabo Munanira wo mu Rukatsa (Ingabo za Semugaza wa Ndarabasa) yarasiye urushyi ku munwa rwumirana na wo bari ku Muvumba (Byumba); ahasaga mu mwaka w'i 1800. Ibyo

insigamugani

Impamba itazakugeza i Kigali uyirira ku Ruyenzi.

Uyu mugani mu Kinyarwanda bawuca iyo bashaka guhuhura iyabo rigayitse, bati :«Impamba itazakugeza i Kigali, uyirira ku Ruyenzi» ! Wakomotse ku ngabo z'i Nduga zari ku Rugerero rwo ku Ibuye rihetse irindi rya Nyabugogo, ahayinga umwaka w' i 1700. Ubwo ngo Abanyabugesera bateye Urugerero rw'u Rwanda

insigamugani

Ntugahe umwana ngo uranguze.

Uyu mugani bawuca iyo babonye umuntu ugiye kwitsembaho utwe ngo akunde ashimishe uwo aha; ni bwo bamubwira bamwigisha, bati «Ntugahe umwana ngo uranguze!» Wakomotse ku nama Rujugira yagiriye Sebutuku wo mu Bwanacyambwe, ahayinga umwaka w'i 1700. Ku ngoma ya Cyilima Rujugira uwo mugabo Sebutuku wari utuye i Nduba

insigamugani

Ntibigira shinge na rugero!

Uyu mugani bawuca iyo bashobewe, babuze ifatizo kuri iki na kiriya, ni ho bagira bati «Ntibigira shinge na rugero!» Wakomotse kuri Muka-Ntwaza ku Kigina cya Ndiza; ahasaga umwaka w'i 1400. Ku ngoma yaMibambwe Sekarongoro hariho umugabo Ntwaza akaba umugaragu wa Mashira. Iwabo kavukire ari ku Ndiza. Ni ho

insigamugani

Ni ishyano rya Gashyantare!

Uyu mugani bawuca iyo hagize ikintu kiza gihungabanya amahoro; ni bwo bagira, bati «Ni ishyano rya Gashyantare». Wakomotse ku mugabo witwaga Gatashya ka Gasinzigwa, wari utuye kuri Nyakizu mu Bwanamukali (Butare); byabayeho ahayinga umwaka w'i 1700. Uwo mugabo Gatashya ngo yari umukire cyane, yarabyaye aranatunga aratunganirwa. Igihe kimwe

insigamugani

Ndatega zivamo.

Uyu mugani wamamaye mu Rwanda, ucibwa n'umuntu umaze kugira intege nke, ni we babaza iki n'iki atatunganije, ati «Ndatega zivamo!» Waturutse ku mugabo witwaga Ntambabazi ya Rufangura, mu Bitagata bya Muganza i Rukoma (Gitarama), ahayinga umwaka w'i 1600. Ntambabazi uwo yari umuzigaba; yimuka mu

insigamugani

Ni amaburakindi

Uyu mugani bawuca iyo bahaye umuntu ikidashyitse ku bw'amikoro make, ni bwo bavuga ngo "Ni amaburakindi, nta cyo muhaye." Wakomotse kuri Kindi cya Manyurane w'i Bugesera, ahayinga umwaka w'i 1400. Icyo gihe u Bugesera bwari butaraba ubw'u Rwanda. Hariho umugabo

insigamugani

Karaba zikurye!

Uyu mugani, abantu bawuca iyo bagiye guhana umugiranabi, ni bwo bavuga ngo «Karaba zikurye!» Wakomotse kuri Mpozayo w' i Muganza mu Buyenzi (Gikongoro); amaze kugura n'umurundi witwa Rusigansa imbwa ya Semugeshi yitwaga Horamvuge, ahayinga umwaka w'i 1600. Kera ku ngoma ya Mutara Semugeshi mwene Ruganzu

insigamugani

Kami ka muntu ni umutima we

Uyu mugani bawuca iyo babonye umuntu yiyemeje kwihitiramo icyo bamwe bamubuza; ni bwo bagira bati "Kami ka muntu ni umutima we, nimumwihorere". Wakomotse kuri Muhangu wo mu Mvejuru (Butare); ahasaga umwaka w'i 1400. Kuri iyo ngoma, hariho umugabo akitwa Muhangu, akaba umupfumu wa Mibambwe. Muri ubwo

insigamugani

Inzira yabaye nyabagendwa

Uyu mugani baca kenshi ngo «Inzira yabaye Nyabagendwa», bawuca bawerekeje ku nzira irimo amahoro. Wakomotse kuri Nyabagendwa wo kwa Nyiranzana mu Mashango ya Ndiza (Gitarama); ahayinga umwaka w'i 1500. Uwo mugabo Nyabagendwa yumvise ko Ndahiro ahaka neza bitewe n'uko Abanyanduga bamuyobotse akabagabira inka ndetse n'